Melchior Wańkowicz był potomkiem rodziny ziemiańskiej (niegdyś bojarskiej) z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wśród jego przodków był malarz epoki Romantyzmu, Walenty Wańkowicz – przyjaciel Adama Mickiewicza i twórca jednego z najbardziej znanych wizerunków poety („Mickiewicz na Judahu skale”). Ojciec Melchiora, także Melchior, posiadacz majątku ziemskiego Kałużyce w Ziemi Mińskiej, za udział w powstaniu styczniowym ukarany został zsyłką na Syberię. Po odbyciu kary i szczęśliwym powrocie w 1875 r. Melchior poślubił  Marię ze Szwoynickich, dziedziczkę majątku Nowotrzeby. Owocem ich związku była czwórka potomstwa: Czesław, Witold, Regina i Melchior właśnie, który urodził się w Kałużycach 10 stycznia 1892 (26 grudnia 1891 według kalendarza juliańskiego). Najmłodszy z synów stracił ojca w dwa miesiące po narodzinach, a matkę w wieku zaledwie trzech lat. Rada familijna Wańkowiczów postanowiła, że osierocone dziecko trafi pod opiekę babki, posiadaczki dóbr na Kowieńszczyźnie. Dojrzały już Melchior Wańkowicz poświęcił temu okresowi swojego życia wspomnieniowy tom Szczenięce lata, opublikowany w 1934 r.

W roku 1903 przyszły pisarz rozpoczął naukę w warszawskim Gimnazjum Pawła Chrzanowskiego (szkoła ta przetrwała do naszych czasów jako XVIII Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego). Już jako uczeń Melchior zainteresował się polityką. W 1905 r. uczestniczył w strajku szkolnym, a w 1907 r. zaangażował się w działalność tajnej Trójzaborowej Organizacji Narodowej Młodzieży Szkół Średnich „Przyszłość”, pozostającej pod wpływem Ligi Narodowej. W okresie 1909–1910 r. Wańkowicz przewodniczył „Przyszłości”, a w rocznicę 500-lecia bitwy pod Grunwaldem uczestniczył w krakowskich obchodach związanych z odsłonięciem Pomnika Grunwaldzkiego ufundowanego przez Ignacego Paderewskiego. W 1911 r. Wańkowicz został aresztowany za uderzenie w twarz politycznego oponenta.

Młody konspirator próbował swoich sił także jako autor, pisując w periodykach szkolnych. Poważnym debiutem dziennikarskim Wańkowicza była jednak dopiero działalność w bezdebitowym piśmie „Wici” (1909 r.), gdzie publikował pod pseudonimem Jerzy Łużyc. Najbardziej znanym tekstem Wańkowicza z tego okresu był wywiad z Romanem Dmowskim, przywódcą polskiego ruchu narodowego.

Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości (1911 r.) Melchior Wańkowicz podjął studia prawnicze w krakowskiej Szkole Nauk Politycznych, a później został studentem Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym czasie angażował się w działalność kilku stowarzyszeń narodowych i niepodległościowych. W roku wybuchu pierwszej wojny światowej (1914 r.) Wańkowicz przerwał studia, gdyż po rozpoczęciu konfliktu jako poddany rosyjski musiał opuścić austro-węgierski wówczas Kraków. Legitymując się fałszywym zaświadczeniem lekarskim, Melchior uniknął mobilizacji do carskiej armii. W latach 1915–1916  pełnił rolę współpracownika Centralnego Komitetu Obywatelskiego, organizacji świadczącej pomoc materialną polskim uchodźcom i przesiedleńcom z okupowanego przez Niemców Królestwa Polskiego. Taki sposób „służby zastępczej”, chroniącej przed poborem, a przy tym pożytecznej dla sprawy narodowej, był popularny wśród szlachty polskiej na Kresach.

Jeszcze podczas wojny (1916 r.) Wańkowicz ożenił się z Zofią z Małagowskich herbu Nałęcz (mąż pieszczotliwie nazywał ją „Królikiem”). Ślub miał miejsce w Kijowie, wówczas zamieszkiwanym przez liczną i zamożną mniejszość polską. Małżonkowie doczekali się dwóch córek: Krystyny urodzonej w roku 1919 i Marty (1921 r.). Młodsza z sióstr później pojawiała się w twórczości ojca jako „Tirliporek”. Starsza natomiast poległa w Powstaniu Warszawskim.

W latach 1917–1918 Wańkowicz służył ochotniczo jako żołnierz I Korpusu Polskiego w Rosji. Kiedy w maju 1918 r. dowództwo Korpusu zawarło porozumienie z Niemcami o zaprzestaniu walk, Wańkowicz wziął udział w proteście grupy młodszych oficerów przeciwko tej decyzji. 23 maja został zatrzymany i osadzony w areszcie. Wygłosił wtedy – sam będąc oskarżony o bunt – przemówienie krytykujące gen. Józefa Dowbora – Muśnickiego za działanie na szkodę sprawy polskiej. Został uniewinniony przez sąd polowy, który uwzględnił szlachetne motywy winowajcy. Wkrótce po rozbrojeniu i demobilizacji dotarł do Warszawy, gdzie był świadkiem pierwszych dni niepodległości.

W wyzwalającej się spod zaborów Polsce Wańkowicz zaangażował się w działalność Towarzystwa Straży Kresowej, w którym w 1921 r. powierzono mu zadania szefa Działu Prasy i Propagandy. Pod jego nadzorem wydawano 24 tytuły prasowe, w tym 5 gazet codziennych. Wańkowicz kierował także pracą 6 księgarń, drukarni i fabryki przeźroczy. W 1919 r. napisał szereg publikacji o charakterze propagandowym, m.in: Dlaczego żołnierz polski wkracza na Litwę i Białoruś, Moskal – twój wróg, Jak naród sobą rządzi? Parlament i posłowie. Gabinet ministrów. Prezydent Państwa: Konstytucja i Sejm. W 1920 r. ponownie wstąpił do wojska i wziął czynny udział w walce o polskość Kresów Wschodnich, zdobywając Krzyż Walecznych. Doświadczenia okresu walk o niepodległość i granice posłużyły mu jako kanwa utworu Szpital w Cichiniczach, zekranizowanego w roku 1999 p.t. Wrota Europy. W 1923 r. Wańkowicz ponownie podjął studia prawnicze, pracując jednocześnie jako kierownik Wydziału Prasowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Z państwowej posady odszedł tuż przed przewrotem majowym w roku 1926. Pozostając w konflikcie z władzami sanacyjnymi, Melchior Wańkowicz zajął się niezależną działalnością literacką i wydawniczą. Został założycielem Towarzystwa Wydawniczego „Rój”, które wraz z wiodącymi domami wydawniczymi tego okresu (wydawnictwo Arcta i Dom Książki Polskiej) publikowało cykl wydawniczy Biblioteczka Historyczno-Geograficzna. Od 1926 r. Melchior Wańkowicz posiadał pakiet większościowy (dwie trzecie udziałów) „Roju”. W okresie międzywojennym oficyna ta była jedną z największych firm wydawniczych w Polsce. Wańkowicz publikował zarówno literaturę popularną, jak i poważną, nie stroniąc od awangardy i utworów budzących kontrowersje. W „Roju” wydano np. po raz pierwszy dzieła Brunona Schulza (Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod Klepsydrą), Witolda Gombrowicza (Ferdydurke i Pamiętnik z okresu dojrzewania), Tadeusza Dołęgi-Mostowicza (Kariera Nikodema Dyzmy). Równocześnie publikowano w dobrych przekładach znane utwory wiodących piór współczesnej literatury światowej, np. Johna Galsworthy’ego, Aldousa Huxleya, Thomasa Manna, Marcela Prousta, Ericha Marii Remarque’a, Bertranda Russella i Arnolda Zweiga. Oficyna Wańkowicza starała się zachować neutralność ideową, wydając zarówno dzieła pisarzy katolickich i liberalnych, a także sowieckich: Ilii Erenburga, Borisa Pilniaka i Aleksego Tołstoja.

Prowadzenie wydawnictwa nie zaspokajało ambicji Wańkowicza. Zatrudnił się więc jako doradca reklamowy Związku Cukrowników, dla którego w 1931 r. wymyślił ponadczasowy hit reklamy polskiej – slogan „Cukier krzepi”, który autorowi przyniósł niebotyczne wówczas honorarium : 5000 zł. Była to równowartość samochodu. Nie był to jedyny sukces Wańkowicza w tej dziedzinie, choć nigdy nie przyznał się do przypisywanego mu przez wielu sloganu reklamowego prezerwatyw: „Prędzej Ci serce pęknie”…

Prowadząc działalność komercyjną, Melchior Wańkowicz nie zaniedbywał pisarstwa. Jako reportażysta  zarysował w cyklu artykułów sytuację w ogarniętym wojną domową Meksyku. O wiele większy rozgłos zyskał jednak zbiór reportaży Na tropach Smętka. Dzieło powstało w efekcie letniej wędrówki po Prusach Wschodnich, odbytej przez Melchiora Wańkowicza w 1935 roku. Opis życia Polaków w Niemczech ogarniętych nazistowską gorączką szowinizmu opatrzony był także autorskimi przemyśleniami na temat historii tych ziem – skolonizowanych przez Krzyżaków u schyłku Średniowiecza.

Utwór wydany w 1936 r. przyjęty został przez polskich czytelników bardzo przychylnie i doczekał się do września 1939 r. ośmiu wznowień. Reakcja Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy była odmienna. Żądano, by polskie władze zakazały sprzedaży książki Wańkowicza, wpisanej do hitlerowskiego indeksu dzieł zakazanych w Niemczech. Po wybuchu wojny Gestapo usiłowało pochwycić „oszczercę”, ale autor zdołał w porę ujść z kraju.

Uskrzydlony sukcesem Wańkowicz mocno zaangażował się w działalność publicystyczną. W 1938 jako korespondent „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” i Polskiego Radia udał się do Stanów Zjednoczonych. Mimo nowych wyzwań nie unikał zaangażowania w sprawy społeczne i polityczne. Wspierał skutecznie apel o ułaskawienie skazanego na długoletnie więzienie Sergiusza Piaseckiego, którego samorodny talent literacki urzekł doświadczonego wydawcę i autora. Na prośbę wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego Wańkowicz propagował państwowe inwestycje Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Sprawom tym poświęcona była ostatnia książka Wańkowicza wydana w przedwojennej Polsce – zbiór reportaży Sztafeta .

Po wybuchu wojny Wańkowicz bezskutecznie usiłował dotrzeć do  Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, do której miał przydział mobilizacyjny. Ostatecznie w obliczu klęski militarnej i zagrożenia ujęciem przez wrogów, nocą z 24 na 25 września 1939 r.  Melchior Wańkowicz przedostał się szczęśliwie do Rumunii. W okupowanej Warszawie pozostawił żonę i starszą córkę. Na emigracji pozostał do roku 1958. W 1940 r. „ku pokrzepieniu serc” rodaków wydał w Bukareszcie dwa tomy reportaży o bohaterskich walkach polskich żołnierzy z Niemcami na froncie południowym i pod Lwowem. Obie książki wkrótce trafiły do kraju, gdzie powielano je konspiracyjnie. Osobliwe, że Wańkowicz zabiegając o druk tych dzieł w Rumunii musiał pokonać przeszkody nie ze strony władz rumuńskich czy ambasady Niemiec, lecz rządu II RP na uchodźstwie, zwalczającego wówczas „kręgi związane z sanacją”…

Autor: Piotr Galik