Dołęga-Mostowicz pochodził z ziemiańskiej rodziny, był synem zamożnego prawnika Stefana Mostowicza i Stanisławy z Popowiczów h. Dołęga. Około 1915 r. ukończył gimnazjum w Wilnie i rozpoczął studia prawnicze w Kijowie, gdzie należał również do Polskiej Organizacji Wojskowej. Po I wojnie światowej Okuniewo znalazło się poza wschodnią granicą Polski, lecz rodzina Dołęgi-Mostowicza zdołała przeprowadzić się do kraju. Pisarz zamieszkał w Warszawie, gdzie w 1918 r. wstąpił do wojska jako ochotnik, a następnie wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Dopiero w 1922 r. wrócił do życia cywilnego. Podczas pobytu w Warszawie związał się z dziennikarstwem, rozpoczynając karierę prasową jako zecer, następnie korektor, a dopiero po pewnym czasie jako reporter. W 1925 r. przyjęty został do zespołu redakcyjnego  dziennika „Rzeczpospolita”- pisma prorządowego bliskiego warstwie szlachecko-ziemiańskiej, reprezentującego poglądy narodowo-demokratyczne i krytycznego wobec Piłsudskiego.

Po przewrocie majowym w 1926 r. ostre, zaangażowane politycznie teksty Mostowicza publikowane pod pseudonimem C. hr. Zan („chrzan”), ściągnęły na niego gniew radykalnych zwolenników sanacji. W swoich artykułach Mostowicz drążył afery polityczne, takie jak uwięzienie gen. Juliusza Malczewskiego, zaginięcie gen. Włodzimierza Zagórskiego czy pobicie Jerzego Zdziechowskiego. W końcu i on stał się ofiarą fizycznej napaści. We wrześniu 1927 r. został porwany przez „nieznanych sprawców”, wywieziony do lasu, ciężko pobity i wrzucony do glinianki, od śmierci uratował go wówczas przypadkowy przechodzień. Tragedię dziennikarza opisywała prasa opozycyjna, która inspirację tego zdarzenia przypisywała władzy sanacyjnej, co wywołało oficjalne dementi ze strony czynników rządowych.

W 1928 r. po długiej przerwie w działalności autorskiej, spowodowanej leczeniem odniesionych obrażeń, Tadeusz Mostowicz zrezygnował z uprawiania publicystyki i zajął się twórczością  literacką. W 1930 r. na łamy katowickiej gazety „Polonia” trafiła jego pierwsza powieść – Ostatnia brygada. Utwór był zaangażowany politycznie, a tytuł drwiąco nawiązywał do legionowego „matecznika sanacji”, legendarnej Pierwszej Brygady. Debiut Mostowicza nie przeszedł bez echa, lecz prawdziwy sukces przyniosła pisarzowi dopiero następna powieść – Kariera Nikodema Dyzmy (1932 r.), karykaturująca mechanizmy polityczne i nierówności społeczne ówczesnej Polski. Autor publikował od tej pory dwie książki rocznie (ogółem napisał ich 17), otrzymując od wydawców bajeczne – jak na tamtą epokę – honoraria: ok. 15 000 zł miesięcznie. Mostowicz nie unikał też współpracy z kinematografią – napisał kilka zrealizowanych scenariuszy filmowych. W roku 1935 nabył w wykwintny apartament w prestiżowym punkcie stolicy (Pałac Rembielińskiego przy ul. Piusa XI 10 (dziś Al. Ujazdowskie 6a).

Dysponując znacznymi dochodami, Mostowicz nie unikał działalności dobroczynnej, wspierał finansowo potrzebujących, fundował stypendia.

W 1939 r. podczas mobilizacji powszechnej powołany został jako rezerwista do służby w Wojsku Polskim. Przywdział wtedy mundur kaprala podchorążego rezerwy i wziął udział w wojnie z niemieckim i sowieckim najazdem. Wojenne losy rzuciły go na Kresy, gdzie w miasteczku Kuty przy granicy z Rumunią zginął z rąk sowieckich żołnierzy 18 (lub 20) września.

Okoliczności śmierci Mostowicza nie są w pełni zbadane. Najczęściej przyjmuje się, że poległ w czasie wymiany ognia z oddziałem nieprzyjacielskim. Według relacji świadka – Zygmunta Antoszewskiego, pisarz postanowił rozdać głodującym mieszkańcom miasta chleb z opuszczonych magazynów wojskowych i niespodziewanie został ostrzelany przez sowieckie czołgi, ponosząc śmierć od kuli z karabinu maszynowego. Inna relacja sugeruje, że Tadeusza Mostowicza zastrzelili zniecierpliwieni „krasnoarmiejcy”, gdy zatrzymany zwlekał ze złożeniem broni, lub – co także prawdopodobne – odmówił oddania butów jednemu z „wyzwolicieli”…

Ciało Tadeusza Dołęga-Mostowicza pierwotnie złożono na cmentarzu w Kutach, a na mogile ustawiony został nagrobek opatrzony inskrypcją w języku ukraińskim. Ten skromny pomnik pisarza przetrwał lata wojenne i powojenne. Dopiero w roku 1978 prochy poległego zostały sprowadzone do Warszawy, gdzie spoczęły w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim (filar 113-3).

Twórczość

Tadeusz Dołęga – Mostowicz podbił serca polskich czytelników dzięki umiejętności kreowania „pełnokrwistych” postaci i wciągającej fabuły powieściowej. Charakterystyczne cechy jego utworów-sensacyjne wątki, wartka akcja, spora doza ironii, a nawet złośliwości w opisach kręgów związanych z polityką, jak również przenikliwe, bystre spojrzenie na zróżnicowanie poziomu i stylu życia różnych warstw społecznych, obecne są we wszystkich dziełach Mostowicza. Wiodącymi bohaterami powieści są jednak nie tylko bezwzględni karierowicze, wyrafinowani hochsztaplerzy, amoralni politycy, hulaszczy oficerowie czy agenci obcych wywiadów, ale także postacie budzące sympatię i współczucie czytelnika, jak pozbawiony pracy zwykły urzędnik (Doktor Murek zredukowany, Drugie życie doktora Murka), czy znany lekarz, ofiara utraty pamięci (Znachor i Profesor Wilczur). Autor nie stronił także od „literatury dla kobiet”, czyli utworów o miłosnych perypetiach powieściowych bohaterek. Książki te (Trzecia płeć, Świat pani Malinowskiej,  Złota maska i Wysokie progi ), były mniej cenione przez krytyków, cieszyły się jednak dużym powodzeniem wśród czytelniczek. Przez wiele lat historycy literatury uznawali za dzieło Mostowicza także powieść Czeki bez pokrycia, nacechowaną surową krytyką rządów sanacyjnych. Tymczasem autorem tego utworu był Jerzy Zdziechowski, który rozmyślnie stylizował własną prozę na wzór powieści poczytnego pisarza i podpisał się pseudonimem „W. M. Dęboróg”.

Interesujące są powojenne losy twórczości Tadeusza Dołęga -Mostowicza. Większość powieści (z wyjątkiem Kariery Nikodema Dyzmy, Znachora i Profesora Wilczura, uznanych za „antysanacyjne”) objęte zostały w 1951 r. zapisem cenzorskim, co oznaczało zakaz druku nawet we fragmentach i wycofanie egzemplarzy z bibliotek. Po „odwilży” w 1956 r. restrykcje te częściowo ograniczono, a u progu III RP (przełom lat 80 – 90 XX w.) wydano wszystkie, lecz ich odbiór przez czytelników nie był już tak entuzjastyczny jak przed 1939 rokiem.

Ekranizacje

Jeszcze przed II wojną światową sporo powieści Mostowicza doczekało się adaptacji filmowych, odnosząc z reguły sukcesy kasowe:

Prokurator Alicja Horn (1933 r.) – w roli głównej Jadwiga Smosarska.

Znachor (1937 r.) z Kazimierzem Junoszą-Stępowskim,

Profesor Wilczur (1938 r.) – sequel Znachora,

Ostatnia brygada (1938 r.),

Doktór Murek (1939 r.),

Trzy serca (1939 r.),

Złota maska (1939 r.).

Zrealizowany w roku 1939 film Testament profesora Wilczura oparty był na specjalnie opracowanym scenariuszu, nie wydanym wcześniej w postaci powieściowej.

Ostatni film według prozy Mostowicza – Przygody pana Piorunkiewicza, z powodu wybuchu wojny nie został ukończony.

Po II wojnie światowej powstały filmy pełnometrażowe:

Nikodem Dyzma (1956 r.) – w roli tytułowej Adolf Dymsza,

Pamiętnik pani Hanki (1963 r.),

Znachor (1981 r.) w reżyserii Jerzego Hoffmana.

oraz seriale telewizyjne:

Doktor Murek (1979 r.),

Kariera Nikodema Dyzmy (1980 r.) – w roli tytułowej Roman  Wilhelmi.

Zrealizowana w 2002 r. komedia filmowa Kariera Nikosia Dyzmy jedynie luźno nawiązuje do literackiego pierwowzoru.

Autor: Piotr Galik